پیشگامی حوزویان در اخلاق پژوهی | "اخلاق پژوهی حرفه‌ای" حلقه مفقوده جهان اسلام

مهرداد اطمینان، دبیر علمی مجموعه خانه اخلاق پژوهان جوان قم، در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا، با اشاره به پیش قدمی حوزه علمیه در عرصه اخلاق پژوهی گفت: اخلاق بخش عمده ای از معارف دینی قلمداد می شود و همواره مورد توجه اندیشمندان و متفکرن دینی بوده است. در سال های اخیر حوزه علمیه قم در بحث فلسفه اخلاق، اخلاق اسلامی و اخلاق کاربردی پیشگام بوده و با تربیت پژوهشگران توانمند توانسته پیش قراول اخلاق پژوهی در ایران باشد.

اطمینان افزود: با آنکه در برخی از رشته های تخصصی نهاد حوزه بعد از سایر نهادهای آموزشی و پژوهشی وارد عرصه میدان شده، اما در عرصه اخلاق پژوهی، حوزه کاملا پیشگام بوده است. توسعه و رشد اخلاق پژوهی در ایران مدیون تلاش پژوهشگران حوزوی است.

وی با اشاره به دلایل پیشگامی حوزه در عرصه اخلاق پژوهشی خاطر نشان کرد: پیشگامی حوزه در اخلاق دارای دو دلیل عمده است اول اینکه حوزه خود مستقیما داعیه دار بسیاری از گام های موثر در زمینه اخلاق بوده نظیر ایجاد بسیاری از مراکز آموزشی و پژوهشی در حوزه اخلاق و دیگر اینکه بسیاری از پژوهشگران حوزه اخلاق در سایر نهاد های آموزشی، طلابی هستند که در همین حوزه های علمیه مشغول به تحصیلند.

دبیر علمی خانه اخلاق پژوهان جوان در بخش دیگری از سخنان خود با بیان رویکردهای موجود در عرصه اخلاق گفت: امروزه با دو رویکرد کلان و مساله محور به اخلاق پرداخته می شود. در بحث کلان بزرگان و علمای حوزه متکفل این بحث هستند و با تالیف کتب و یا برگزاری درس های اخلاق کرسی بحث های اخلاق را گرم نگه داشته اند. در رویکرد مساله محوری هم پژوهشگران و طلاب جوان به صورت خیلی خوبی مسائل اخلاقی را دنبال می کنند. این پیشگامی حوزه در اخلاق پژوهی از افتخارات حوزه علمیه در زمینه بحث های آموزشی و پژوهشی است که متاسفانه کمتر گفته یا بدان پرداخته می شود.

رویکردهای مختلف آثار اخلاقی

اطمینان با اشاره به سیر تطور اخلاق پژوهی در شیعه اظهار داشت: ما در تراث شیعه 80 شخصیت اخلاق پژوه و 130 اثر فاخر و ارزشمند در باب اخلاق داریم که توسط علمای دینی به نگارش آمده اند. این آثار با چهار رویکرد نقلی، فلسفی، عرفانی و تلفیقی به موضوع اخلاق پرداخته اند. در گذشته علما به نحو کلی به اخلاق می پرداختند، و در این میان اندیشمندانی نیز بوده اند که بحث های فنی و حرفه ای در باب کلیت اخلاق داشته اند. در طول تاریخ شیعه اخلاق پژوهی دوران متفاوت شکوفایی و افول را داشته است. قرن 4 و 5 بهترین دوران اخلاق پژوهی در اسلام است به نحوی که از ان به عنوان عصر طلایی یاد می کنند نه تنها در اخلاق بلکه در تمدن اسلامی رشد چشم گیری داشته ایم. تا حدی که به  برهه رسانس اسلامی مشهور است. در این برهه فارابی، بوعلی، زکریای رازی،مسکویه، کلینی، صدوق و ... ظهور کرده و آثار فاخری در باب اخلاق نگاشته اند. بعدها خیلی از آثار رونوشتی از اثار برهه قرن 4 و 5 بوده است مثلا اخلاق ناصری تفسیر اخلاق مسکویه بود.

این اخلاق پژوه تصریح کرد: بعد از کتاب العشره صاحب وسائل الشیعه تا محدث نوری در مستدرک یک خلا 150 ساله داریم و حتی ایشان در مستدرک حرف جدیدی نزد. یا بعد از دوران خواجه ما تا اخلاق منصوری یا اخلاق جلالی کتابی در باب اخلاق نداریم این خود یک خلاء دویست ساله است. بعد از معراج السعاده تا دهه پنجاه نیز پژوهشی در باب اخلاق نداریم. اما ازدهه 50 اخلاق پژوهی در مرحله شکوفایی است.

دبیر علمی خانه اخلاق پژوهان جوان همچنین به نقش علامه طباطبایی(ره) در عرصه اخلاق نیز اشاره و خاطر نشان کرد: در دهه 40 و 50  بحث اخلاق به صورت مساله محور و موضوع محور مطرح شد که علامه طباطبایی در کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم در بحث اعتباریات و دکتر مهدی حایری در بحث باید و هست در کتاب حکت عملی به بيان اين مسائل پرداختند. بعد از شکل گیری انقلاب شکوهمند اسلامی توجه مضاعفی به مباحث اخلاق پژوهی صورت گرفت و اندیشمندان دینی با توجه به مباحث جدیدی که در فلسفه اخلاق غرب مطرح می شد سعی داشتند با تکیه بر منابع دینی نظریات اخلاقی اسلام را استنباط، تحلیل و صورت بندی کنند و در این راستا مکاتب اخلاقی غرب را نیز مورد نقد و برسی قرار داده اند.

وی ادامه داد: در عصر حاضر با تأکید مقام معظم رهبری که اخلاق را یکی از سه رکن تمدن سازی می دانند و توجه ایشان به مساله ضرورت تهذیب نفس، اهتمام مراجع عظام و بزرگان حوزه به اخلاق و شور اشتیاق طلاب و پژوهشگران جوان به اخلاق پژوهی خوشبختانه در وضع مناسبی به سر می بریم. هر چند این سخن به معنای این نیست که در زمینه اخلاق پژوهی به وضع ایده ال رسیده ایم و نقاط ضعفی نداریم.

آمار مراکز و مجلات اخلاق پژوهی

اطمینان در بخش دیگری از این گفت‌وگو با بیان وضعیت کمّی و کیفی نهادهای متکفّل اخلاق در قم گفت: امروزه در شهر مقدس قم ما بیش از ده مرکز پژوهشی و آموزشی داریم که به طور خاص به بحث اخلاق پژوهی و تربیت اخلاق پژوهان اهتمام دارند. از میان می توان به پژوهشکده اخلاق و معنویت، پژوهشکده اخلاق و تربیت اسلامی، پژوهشکده اخلاق و تعلیم و تربیت و ... نام برد. همچنین بیش از ده مجله تخصصی اخلاق منتر می شود که  اکثر مجلات تخصصی اخلاق وابسته به حوزه علمیه قم است. بیش از بیست درس اخلاق توسط مراجع عظام تقلید و علمای گرانقدر حوزه در شهر مقدس قم برقرار است. این ها همه خود گواه بر رونق اخلاق پژوهی و اهتمام به مباحث اخلاقی در میان حوزویان است.

وی همچنین با تأکید بر فراهم بودن فضای تحقیق و پژوهش اخلاقی در سایه انقلاب اسلامی و ضعف اخلاق پژوهی در جهان اسلام به ویژه کشورهای عربی ابراز داشت: در دنیای عرب زبان در عصر حاضر ما به ندرت اخلاق پژوه حرفه ای داریم اما در همین ایران متفکران بسیار قدری داریم و اصلا سمت و سوی پژوهش در اخلاق به سمت کارهای جدید و نو است و موضوعات پایان نامه ها و مقالات بسیار نو است و قابل قیاس با دنیای عرب نیست. از سویی در دنیای عرب اخلاق مرکزیت خاصی ندارد و مراکز علمی به طور حرفه ای اخلاق پژوهی را دنبال نمی کنند.

این اخلاق پژوه با بیان تبیین چیستی ضعف اخلاق پژوهی اسلامی در غرب گفت: با آنکه در غرب همایش های بسیار خوبی در اخلاق اسلامی برگزار می شود اما دو مشکل جدی دارند یک اینکه عمدتا پژوهش های دقیقی نیستند و پژوهشگران تسلطی به متون اخلاق اسلامی ندارند. نکته دوم اینکه نوعی شیعه ستیزی و ایرانی ستیزی در این پژوهش ها دیده می شود به طوری که تلاش می کنند نقش اندیشه شیعی در اخلاق را کمرنگ کنند.

اطمینان افزود: سالانه حدود 50 رویداد در جهان در باب اخلاق اسلامی در قالب کنفرانس، سمینار، همایش و ... برگزار می‌شود؛ اما متاسفانه حوزه علمیه و پژوهشگران وابسته به مراکز حوزوی حضور جدی در عرصه اخلاق پژوهی بین المل ندارند و اين يك ضعف براي حوزه است. از سویی در بعد مسائل اخلاقی نیز دچار یک نوع تکرار مکررات شدیم که این نیز ضعف دیگری برای ماست.

دبیر علمی خانه اخلاق پژوهان جوان قم در پایان اظهار داشت: عدم دسترسی به منابع بین المللی و نبود کتابخانه مجهز در عرصه اخلاق به زبان عربی و انگلیسی و فقدان کار شبکه‌ای از مشکلات دیگر ما در عرصه اخلاق پژوهی است که امیدواریم با پیگیری مسؤولان حوزوی به عنوان یکی از مهمترین متولیان اخلاق پژوهی در جامعه شاهد هم افزایی بیشتر پژوهشگران اخلاق و تولید محصولات طراز اول اخلاقی باشیم.